(tiếp theo)
Mặt tiền do F. Fuga xây năm 1743 gồm một hành lang tiền đường trang hoàng cột, trên có bao lơn và ba vòm, hai bên giống mặt tiền các dinh thự, và trên trang hoàng tượng các Thánh. Trên bao lơn còn có bức khảm đá màu thuộc mặt tiền cũ của đền thờ cuối thế kỷ XIII. Chúa Kitô và các Thánh do F. Rusuti làm. Phía dưới bước khảm màu: Phép lạ tuyết rơi.
Ðền thờ gồm 5 cửa vào, cửa cuối cùng bên trái là cửa Thánh. Bên phải hành lang là tượng Philippe IV vua Tây Ban Nha do C. Lucenti tạc năm 1692.
Bên trong đền thờ vẫn giữ hình dáng công đường ngày xưa, rất rộng lớn và lịch sự. Ðền thờ dài 86m. hai hàng gồm 36 cây cột cẩm thạch và nham thạch cổ rất lớn, đầu trạm trổ kiểu Ionien, chia đền thờ thành ba gian dọc. Ðà ngang được trang hoàng với các bức khảm đá màu.
Gian chính giữa ở trên đầu các cột và trên khải hoàn môn trước cung Thánh có các bức khảm đá màu diễn tả cảnh Cựu Ước và cuộc đời Chúa Giêsu. Chúng được Ðức giáo hoàng Sistô III cho làm hồi thế kỷ V. Trên khoảng giữa các cửa sổ có các bức khảm đá màu thuộc thế kỷ XVI, diễn tả cuộc đời Ðức Mẹ. Trần đền thờ bằng gỗ chạm hình hộp rất đẹp do Sangllo làm hồi thế kỷ XV. Sau này được mạ vàng đem từ Peru về. Nền đền thờ trang hoàng theo kiểu Cosma thuộc giữa thế kỷ XII.
Bên phải gian giữa gần cửa vào là đài kỷ niệm Ðức giáo hoàng Clemente IX do C.Rainaldi xây năm 1671. Bên trái, đài kỷ niệm Ðức giáo hoàng Niccolô IV do D. Fontana tạc năm 1574. cuối gian giữa, phía trước là bàn thờ tuyên xưng đức tin là nét tiêu biểu chung của tất cả mọi đền thờ lớn. Bàn thờ này đã được Vespingani xây lại năm 1864, với bức tượng của Ðức giáo hoàng Piô IX quỳ, do Lacometti tạc năm 1880. Ðàng sau cửa sắt có hòm đựng gổ máng cò Chúa Giêsu nằm ngày xưa.
Bên trên là bàn thờ chính có tàn che dựng trên bốn cây cột bằng đá vân ban, dưới bàn thờ đựng xương Thánh Mathias và các thánh khác.
Trong cung thánh, bức khảm đá màu tuyệt đẹp do Lacopo Toriti làm năm 1295, diễn tả cảnh Chúa Giêsu đội Triều Thiên cho Ðức mẹ giữa triều Thành thánh trên đời. Ðức giáo hoàng Niccolo IV, Ðức hồng y Lacopo Colonna và các biểu hiệu khác. Bức khảm đá màu này nhắc lại tín điều "Ðức mẹ là Mẹ Thiên Chúa" như được khẳng định trong cộng đồng chung Ephêsô bên dưới bức khảm đá màu là 4 bức chạm nổi của Mino del Reame.
Bạn đi ngược trở lại để cảm được chiều kích rộng rãi của đền thờ.
Gian phải nhà nguyện I có giếng rửa tội, do F. Pozio xây năm 1605. Bồn bằng đá vân ban thuộc năm 1825. Trên bàn thờ, tác phẩm "Ðức Mẹ Hôn Xác Lên Trời" do Bernini hoàn thành năm 1611, bên phải mộ Santarelli, do A.Algardi tạc năm 1640.
Bên phải nhà nguyện là phòng thánh có các tác phẩm của Mino del Reame, bên phải là nhà nguyện thánh Micae trên trần có các bức vẽ Bốn Thánh Sử (Gioan, Luca, Marco, Matheu) của Lozenro di Viterbo. Bên cạnh nhà nguyện trong một sân nhỏ có cây cột khắc chữ kỷ niệm biến cố vua Henri IV nước Pháp trở lại.
Nhà nguyện 2: Nhà nguyện Sistina hay nhà nguyện Thánh thể, do D. Fontana xây cho Ðức giáo hoàng Sistô V năm 1585. Nhà nguyện được trang hoàng với rất nhiều tượng và các bức vẽ trên tường, với mộ Ðức giáo hoàng Piô V tượng do Leonardo da Sarzana tạc, và mộ Ðức giáo hoàng Sistô V do Valsodo tạc. Cả hai mộ do D.Fontana xây. Chính giữa, dưới bàn thờ chính bằng đồng thuộc thế kỷ XVI là nhà nguyện K "máng cỏ" được Arnolfo di Cambio tu sửa hồi thế kỷ XIII. Các bức tượng nhỏ trên khải hoàn môn nhà nguyện Sistina cũng như các tượng Ðức mẹ thuộc thế kỷ XVI cũng của ông.
Cuối gian phải là mộ Ðức hồng y Consalvo Rodriguez do Giovanni tạc năm 1299.
Gian trái, đối diện với nhà ngueyn Sistina là nhà nguyện Paolina, do Ðức Giáo hoàng V Phaolô V Borchese truyền cho F. Ponzio xây năm 1611 hai mộ đức giáo hoàng Phaolô V (bên trái 1605-1621) và Clemente (bên phải 1592-1605) cũng do ông tạc. Ở đây còn có tượng Ðức mẹ với câu đề "Phần rỗi của dân Roma" (Salus populi Roman) truyền thuyết gán cho Thánh Luca là người vẽ ảnh này. Các bức vẽ trên tường của Baglioni, Chevalier d!arpin, G Reni và Lanfranco. Trên bàn thờ trang hoàng ngọc lưu ly có tranh đức mẹ Byzantin thuộc thế kỷ IX. Ðức giáo hoàng Piô XII đã dâng thánh lễ mở tay tại nhà nguyện này.
Tiếp đến là nhà nguyện Sforza do Giax della porta xây theo mẫu vẽ của Michelangelo. Trên bàn thờ tranh "Ðức mẹ hồn xác lên trời" do Girolamo da Sermoneta vẽ.
Nhà nguyện I do Martino Sforza (già) xây năm 1550. bên trong có hai mộ Cesi, do Della Porta tạc. Tranh "Thánh Catarina tử đạo" do Sermoneta vẽ. Bên trên cửa thánh là mộ các hồng y Philippe de levis và Eustache do Giovanni Dalmata xây năm 1489.
Nhà thờ kính thánh giá Giêrusalem (S. Croce di gerusalemme).
Trước đền thờ Thánh Gioan Lateranô là Vial Carlo Frlice. Ðầu đường là đài kỷ niệm Thánh Phanxicô thành Assisi do Tonini xây năm 1926. cứ đi thẳng bạn sẽ đến đền thờ Thánh Giá Gierusalem nằm phía tay phải. Ðền thờ này thuộc số 7 đền thờ tín hữu hành hương kính viếng Roma.
Theo truyền thuyết thì để cảm tạ Thiên chúa đã cho thắng quân Maxence tại cầu Milvius, Hoàng đế Constantinô đã xây nhà thờ này Kính Thánh Giá. Vì Thánh giá đã xuất hiện chỉ cho vua chiến đấu toàn thắng (In hoc Singo Vinces).
Một lưu truyền khác lại cho rằng. Thánh nữ Helena, thân mẫu hoàng đế, đã xây ngôi thánh đường này để thờ Thánh giá mà Chúa Giêsu đã vác và chịu đóng đanh trên đó. Chính Thánh nữ đã tìm thấy tại đất Thánh và đem về Roma. Vì thế tài liệu vào năm 433 gọi Thánh đường này "Vương cung thánh đường Helena" để cất giữ các di tích cuộc khổ nạn của Chúa Giêsu, tìm thấy trên núi So. Năm 1144 đền thờ được xây lại theo kiểu Roman với tháp chuông như còn sót lại hiện nay. Năm 1743 D.Gregorini và P.Passolacqua xây lại. Mặt tiền theo kiểu Rôcôcô. Tiền đường hình bầu dục, bên trên có mái tròn và bao lơn trang hoàng tượng.
Bên trong theo kiểu Ma rốc 8 cây cột Corintô chia đền thờ làm 3 gian. Nền lát các bức khảm đá màu. Phía dưới các tượng có các bức tranh P.Lehoux vẽ năm 1890. Trần vòm mái, tranh "Thánh giá hiện ra" của Corrado. Bên dưới bàn thờ là hình bằng huyền vũ nham đựng hài cốt các Thánh Cesariô và Anastasio. Trong cung thánh, bức tranh "Tìm ra thánh giá" do Antonizzo Romano vẽ, mộ đức hồng y Quinores cha giải tội của vua Charles Quint, do Sansovino tạc năm 1536.