Nếu Hoa Kỳ rút khỏi Hội đồng Bắc Cực, trật tự khu vực khi đó sẽ do Washington và Moscow dẫn đầu, đẩy Âu Châu vào thế bất lợi. (Nguồn: pixabay.com)
Trong bài diễn văn dài 90 phút trước Quốc hội Hoa Kỳ, Donald Trump nhắc lại tham vọng “giành lấy” Greenland “bằng cách này hay cách khác.”
Trump tuyên bố rằng Greenland có ý nghĩa “sống còn đối với an ninh quốc gia” của Hoa Kỳ. Dù nhấn mạnh rằng chính phủ của mình “hoàn toàn ủng hộ quyền tự quyết của Greenland,” ông vẫn không quên mời gọi “nếu các bạn đổi ý, chúng tôi sẵn sàng chào đón các bạn gia nhập Hợp Chủng Quốc Hoa Kỳ.”
Tuyên bố của Trump về Greenland chỉ là một trong số nhiều vấn đề khiến bức tranh chính trị toàn cầu thêm phần hỗn loạn trong những tuần đầu tiên của nhiệm kỳ thứ hai của ông.
Khi Tòa Bạch Ốc gia tăng sức ép lên Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky nhằm buộc Kyiv mở cửa cho Hoa Kỳ khai thác nguồn khoáng sản của nước này, Trump cũng nhắc đến chuyện đang “thương lượng” với Putin. Thỏa thuận này không chỉ có thể khiến Ukraine mất đi một phần lãnh thổ, mà còn đặt nền tảng cho một mối quan hệ kinh tế sâu rộng hơn giữa Hoa Kỳ và Nga.
Hiện tại, Trump và Putin chủ yếu tập trung vào Ukraine. Nhưng các cuộc thảo luận đã mở rộng sang những khu vực khác có thể “thương lượng” – bao gồm cả Bắc Cực.
Bắc Cực luôn là “miếng bánh hấp dẫn” với Trump và Putin. Khu vực này đã trở thành điểm nóng địa lý chính trị bởi nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú và những tuyến hàng hải mang tính chiến lược.
Lối suy nghĩ sặc mùi “mua bán” trong chính trị của Trump đang khiến các thỏa ước song phương trở nên quan trọng hơn các hiệp ước đa phương.
Một khi “thương lượng” về Bắc Cực giữa Hoa Kỳ và Nga đã được hoàn thành, nó sẽ đặt dấu chấm hết cho nguyên tắc “hợp tác quanh vùng cực” (circumpolar cooperation) vốn được duy trì từ sau Chiến Tranh Lạnh. Nguyên tắc này từng khẳng định vị thế của tám quốc gia Bắc Cực (A8) – gồm Hoa Kỳ, Canada, Đan Mạch, Na Uy, Nga, Phần Lan, Iceland và Thụy Điển – trong việc hợp tác giải quyết các thách thức chung tại khu vực này.
Từ khi Hội đồng Bắc Cực (Arctic Council) được thành lập vào năm 1996, nhóm A8 đã phối hợp chặt chẽ trong các lĩnh vực như bảo vệ môi trường, phát triển bền vững, an ninh con người và hợp tác khoa học. Mối quan hệ hợp tác này trở nên đặc biệt quan trọng khi biến đổi khí hậu đang khiến băng ở Bắc Cực tan rất nhanh.
Không chỉ là diễn đàn hợp tác, Hội đồng Bắc Cực còn đóng vai trò chủ chốt trong việc đàm phán các hiệp ước quan trọng, bao gồm Thỏa ước về tìm kiếm và cứu nạn (2011), Thỏa ước chuẩn bị ứng phó ô nhiễm do tràn dầu (2013), Thỏa ước hợp tác khoa học (2017), Thỏa ước đánh bắt cá Trung tâm Bắc Băng Dương 2018 (CAO) với sự tham gia của EU, TQ, Nhật Bản và Nam Hàn.
Dù Hội đồng Bắc Cực từng trụ vững trước những biến động địa lý chính trị như việc Nga sáp nhập Crimea (2014-2015). Nhưng khi chiến sự Ukraine nổ ra, mọi thứ thay đổi chóng mặt: bất đồng leo thang và lòng tin lung lay.
Chỉ trong vòng một tháng, các quốc gia Âu Châu và Bắc Mỹ đã quyết định tạm ngừng các cuộc họp định kỳ, hoãn các hoạt động nghiên cứu khoa học, đẩy Moscow vào thế cô lập. Dù một số nghiên cứu vẫn được tiếp tục ở hình thức trực tuyến, nhưng điều kiện tiên quyết để tái hợp tác với Nga là Moscow phải rút quân ra khỏi Ukraine.
Trong khi đó, Hoa Kỳ và EU cũng đã áp đặt hàng loạt lệnh trừng phạt nghiêm khắc, trong đó có những biện pháp nhắm trực tiếp vào các dự án năng lượng của Nga tại Bắc Cực.
Trước tình thế này, Nga đã chuyển hướng, mở rộng quan hệ với các nước khác như Brazil, Ấn Độ, Thổ Nhĩ Kỳ và Ả Rập Xê Út để tiếp tục khai thác Bắc Cực. Diễn biến này khiến NATO đặc biệt lo ngại, bởi sự hiện diện ngày càng lớn của Nga - TQ trong khu vực có thể làm thay đổi hoàn toàn cục diện quyền lực.
Nhưng điều bất ngờ nhất lại đến từ Hoa Kỳ. Khi Trump quay lại với nhiệm kỳ thứ hai, cuộc chơi đã dần thay đổi: thay vì duy trì trật tự hợp tác giữa A8, Bắc Cực có thể sẽ bị phân chia theo một thỏa ước song phương giữa Washington và Moscow.
Tòa Bạch Ốc có thể rút khỏi Hội đồng Bắc Cực?
Ngày 4 tháng 2, Trump ký sắc lệnh hành pháp xem xét việc rút khỏi các tổ chức quốc tế, bao gồm cả Hội đồng Bắc Cực. Lý do là vì hội đồng này từ lâu đã tập trung vào các vấn đề biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường, hai lĩnh vực không nằm trong ưu tiên của chính quyền Trump. Với việc rút khỏi Thỏa ước Paris và cắt giảm nhiều chương trình khoa học về khí hậu, thì việc từ bỏ Hội đồng Bắc Cực hoàn toàn có thể là bước tiếp theo.
Trump ủng hộ quan điểm “chính trị cường quốc” hơn là hợp tác đa phương. Điều này có thể khiến cam kết của nhóm A8 đối với sự hợp tác Bắc Cực bị gạt sang một bên. Nếu Hoa Kỳ thực sự rút lui, Hội đồng Bắc Cực khó có thể tiếp tục tồn tại.
Chính sách “Nước Mỹ Trên Hết” của Trump đang dần biến viễn cảnh Washington và Moscow cùng phân chia Bắc Cực thành hiện thực. Nếu điều đó xảy ra, các thỏa ước quốc tế mà nhóm A8 từng ký kết sẽ bị gạt sang một bên, kể cả thỏa ước CAO.
Riêng Đan Mạch sẽ chịu ảnh hưởng nặng nề nhất nếu Trump thành công thâu tóm Greenland, bởi khi đó nước này sẽ chẳng còn tiếng nói trong khu vực Bắc Cực. Không chỉ Đan Mạch, các quốc gia Bắc Âu khác như Na Uy, Thụy Điển, Phần Lan và Iceland cũng sẽ phải nỗ lực rất nhiều để bảo vệ quyền lợi của mình, khi trật tự khu vực dần bị định hình lại theo cách có lợi cho Hoa Kỳ và Nga.
Một câu hỏi quan trọng mà các quốc gia Âu Châu cần xem xét là: liệu Trump có thực sự lo ngại về việc Nga mở rộng quyền kiểm soát ở Bắc Cực hay không, nếu điều đó mang lại lợi ích kinh tế cho Hoa Kỳ? Nếu sự hợp tác Mỹ-Nga có thể mang lại cơ hội khai thác tài nguyên rộng rãi hơn, Trump hoàn toàn có thể làm ngơ trước tham vọng của Moscow tại khu vực này.
Không những thế, Trump còn có thể ủng hộ Nga trong nỗ lực sửa đổi Hiệp ước Spitsbergen 1920 (Spitsbergen Treaty), vốn đã trao quyền kiểm soát quần đảo Svalbard cho Na Uy nhưng vẫn còn một số giới hạn. Nếu việc thay đổi hiệp ước này giúp mở đường cho Hoa Kỳ và Nga cùng khai thác tài nguyên khoáng sản tại Svalbard cũng như đáy biển Bắc Cực, thì liệu Trump có chấp nhận đánh đổi?
Quan trọng hơn, nếu Bắc Cực rơi vào tay Hoa Kỳ-Nga, thì quyền lợi của các cộng đồng bản địa trong khu vực sẽ ra sao? Liệu họ còn có tiếng nói về tương lai của mình? Còn hợp tác khoa học quốc tế trong nghiên cứu về khí hậu và đa dạng sinh học thì sao?
Những diễn biến gần đây cho thấy Âu Châu, dù là quốc gia riêng lẻ hay tập thể, đang mất dần khả năng kiểm soát chiến lược trước những chuyển biến địa lý chính trị toàn cầu. Nếu Trump và Putin chính thức bước vào bàn đàm phán về Bắc Cực, Âu Châu sẽ phải chấp nhận một thực tế nghiệt ngã: Hội đồng Bắc Cực sẽ tan rã, và các nguyên tắc hợp tác vùng cực sẽ không còn tồn tại.
Những hậu quả của điều đó không chỉ ảnh hưởng đến chính trị, mà còn tác động sâu rộng đến môi trường, khoa học và nhân loại. Nghiên cứu khí hậu sẽ bị đình trệ, các sáng kiến bảo vệ môi trường có thể bị hủy bỏ, các nguyên tắc phát triển bền vững sẽ trở nên vô nghĩa, và hơn hết, tiếng nói của cộng đồng bản địa có thể bị dập tắt hoàn toàn. Lúc đó, Anh và các nước Âu Châu hoặc phải làm gì đó để bảo vệ Bắc Cực và quyền lợi của chính mình, hoặc trơ mắt ra nhìn khu vực này rơi vào tay người khác.
VB biên dịch
Nguồn: “Growing Trump-Putin detente could spell trouble for the Arctic” được đăng trên trang TheConversation.com.
Send comment
