Ảnh góc trái: Ảnh chụp màn hình từ một Facebook post về lời của đạo diễn Trấn Thành.
Ảnh nền: minh họa các sự kiện trong bài.
Ảnh nền: minh họa các sự kiện trong bài.
Có bao giờ bạn nói một điều rõ ràng như ban ngày, rồi nghe người khác nhắc lại với nghĩa hoàn toàn khác? Bạn viết xuống một hàng chữ, tin rằng ý mình còn nguyên, thế mà khi quay lại, nó biến thành điều bạn chưa từng nghĩ đến – kiểu như soi gương mà thấy bóng mình méo mó, không phải bị hiểu lầm, mà bị người ta cố ý dựng chuyện.
Chữ nghĩa, rơi vào tay kẻ cố ý xuyên tạc, chẳng khác gì tấm gương vỡ. Mỗi mảnh gương phản chiếu một phần, nhưng người ta vẫn đem mảnh vỡ đó làm bằng chứng cho toàn bộ bức tranh. Một câu, một đoạn, một khẩu hiệu – xé khỏi bối cảnh trở nên lệch lạc – hóa thành thứ vũ khí đâm ngược lại chính ý nghĩa ban đầu.
Câu chuyện của đạo diễn Trấn Thành gần đây là một minh họa. Anh chỉ viết đôi dòng thương tiếc chia buồn với sự ra đi của nghệ sĩ đàn bầu Phạm Đức Thành. Vậy thôi. Thế mà lập tức bị chụp mũ, bêu riếu, bị gọi “3 que,” “khát nước,” “Cali con.” Người ta diễn giải đủ kiểu, vẽ ra đủ cáo buộc: từ tội mê văn hóa Việt Nam Cộng Hòa đến tội phản quốc. Từ một lời tiễn biệt, họ dựng thành một bản án.
Một nửa sự thật
Springfield, Ohio, ngày 6/9/2024: một phụ nữ địa phương tên Erika Lee viết trên Facebook rằng “con mèo của bạn bị người Haiti bắt treo lên để ăn thịt.” Không chứng cớ, chỉ “nghe bạn của một người quen” kể. Thế nhưng tin ấy lan nhanh, biến dạng, được nhóm cực hữu khuấy động, nhắc đi nhắc lại, lọt vào cuộc tranh luận Tổng thống. Donald Trump tuyên bố trên truyền hình trực tiếp: “Ở Springfield, họ ăn chó, ăn mèo. Ăn thú nuôi của dân. Chuyện này đang xảy ra ở nước ta, thật đáng xấu hổ.”
Cảnh sát và giới chức Ohio sau đó xác nhận: không hề có bằng chứng. Reuters, Snopes, PolitiFact đều kết luận: bịa đặt. PolitiFact còn gọi đó là “Lời dối trá của năm 2024.” Nhưng hậu quả đã đi xa: cộng đồng Haiti ở Springfield bị đẩy vào vòng thù ghét, trường học, bệnh viện, tòa thị chính liên tục bị dọa đánh bom, phải đóng cửa.
Một nửa sự thật — hay đúng hơn, một nửa tin đồn — cũng đủ để biến một cộng đồng thành “người khác” (kẻ không giống mình). Khi bóng giả thay thế hình thật, định kiến sẽ khóa chặt cánh cửa lòng, và người ta không thể nhìn nhận “người khác” đúng bản chất giá trị vốn dĩ của họ.
Washington Post ngày 26 tháng 8 viết: “Nếu trộn một bộ phim sử thi về Chiến tranh Việt Nam với một cuốn phim tận thế Ki-tô giáo, thì kết quả có lẽ sẽ giống một trong những đoạn video trên mạng xã hội mà Bộ Nội An Hoa Kỳ đang phát tán trên mạng.”
Đầu tháng Bảy, chính quyền Trump phát một video dài một phút. Màn hình đỏ rực với toán lính áo giáp, súng ống sáng loáng. Giữa họ có Bộ trưởng Kristi L. Noem lầm lũi bước lên trực thăng như đi vào chiến địa. Nhạc nền: bản God’s Gonna Cut You Down do Black Rebel Motorcycle Club trình bày. Trên tiếng cánh quạt cuồng nộ, vang lời Kinh Thánh: “Ta sẽ sai ai đi, ai sẽ đi cho Ta?… Thưa con đây, xin hãy sai bảo con.”
Ba tuần sau, lại thêm một ‘clip’ khác: cảnh đêm mờ mịt, những bóng người mang súng ống ập vào tòa nhà. Nhạc đổi sang bản“I’m the Shadows”, kèm câu trích: “Kẻ ác chạy trốn khi chẳng ai đuổi; nhưng người công chính mạnh mẽ như sư tử”. Rồi bất ngờ, giọng kể chuyển sang đối thoại phim The Batman (2022): “Bọn họ tưởng ta ẩn trong bóng tối. Nhưng ta chính là bóng tối”.
Đoạn video dựng nên một thứ “thánh chiến”: lính của Chúa bay lên, săn lùng “tội ác.” Kẻ thù không tên, chỉ hiện ra dưới ống kính hồng ngoại, những bóng người vô diện mạo. Người di dân bị biến thành quỷ dữ. Một chiêu tuyên truyền tinh vi: ráp vài mảnh lịch sử-tôn giáo thành một bức tranh giả, kéo khán giả thành đồng lõa. Những gì chiếu trên màn ảnh không phải sự thật, mà là bàn tay phù thủy giật dây trong bóng tối.
Kỳ thực, đọc lại Isaiah, ta thấy Chúa không hề kêu gọi đạo quân mặt nạ ngược lại khuyên: “Hãy học điều thiện; tìm công lý, quở trách kẻ áp bức, bảo vệ kẻ mồ côi, bênh vực người góa bụa”. Lời ấy chẳng dính dáng gì đến trực thăng hay đêm tấn công tiêu diệt kẻ thù. Nhưng khi bị cắt ráp, Kinh Thánh khoác áo lính, cầm súng săn lùng.
Đó chính là một nửa sự thật: dùng đúng lời lẽ gốc vốn để nâng đỡ người yếu thế, ráp vào bối cảnh bắt bớ bọn “tội phạm”, chuyển thành khẩu hiệu trừ diệt. Và khi bóng giả đè trên hình thật, công chúng chỉ thấy sợ hãi, lý trí tan biến sau lớp khói đỏ của máy quay.
Ngụy biện của chữ nghĩa
Người xưa từ lâu đã gọi tên cho các trò bẻ cong chữ nghĩa. Aristotle trong Sophistical Refutations phân loại những ngụy biện loài người vẫn lặp lại cho tới nay. Ba thủ thuật đáng nhớ: 1. dựng người nộm (straw man), 2. đánh tráo nghĩa từ (equivocation), và 3. cắt rời văn mạch, tách khỏi ngữ cảnh (contextomy).
Dựng người nộm straw man là thủ thuật biến đối phương thành một con bù nhìn yếu ớt để dễ hạ gục. Thay vì đối đáp phản biện bằng lý lẽ và chứng cứ, người ta bày ra một phiên bản méo mó, giản lược đến mức ngây ngô hoặc đẩy đến chỗ cực đoan rồi trút mọi đòn công kích vào đó. Đây là cách chuyển đổi đối tượng tranh luận: từ một luận điểm phức tạp sang một hình thù méo mó. Con bù nhìn ngã xuống, trong khi ý tưởng gốc vẫn chưa hề bị chạm tới.
Đánh tráo nghĩa từ, hay equivocation, là lợi dụng sự mập mờ trong ngôn ngữ: cùng một chữ, nhưng khi thì mang nghĩa này, khi thì mang nghĩa khác, tùy thuộc vào thêm bớt. Nó tạo ảo giác rằng lập luận vẫn liền mạch, trong khi thực ra đã lén thay đổi nền tảng của câu chữ. Đây là trò chơi với ký hiệu: biến một từ thành đa diện, rồi giơ ra mặt có lợi cho mình, giấu đi mặt bất lợi.
Cắt rời văn mạch, tách khỏi ngữ cảnh, hay contextomy, tinh vi hơn cả. Nó giữ nguyên chữ thật, nhưng tước đi môi trường ý nghĩa. Một nửa câu, nửa cảnh bị nhấc ra, và nửa ấy quay ngược lại chống chính phần còn lại. Người đọc vẫn thấy “sự thật” bằng mắt, nhưng đó là một phần sự thật trơ trọi, bị bóc khỏi nền, và do vậy thành xảo trá.
Một nửa sự thật, khi bị tách ra, quay lưng chống lại chính điều mà nó muốn nói. Vì đội lốt sự thật, nửa sự thật còn nguy hiểm hơn cả một lời dối trắng trợn, gieo tác hại sâu hơn, dai dẳng hơn.
Bóng trong hang
“Hãy tưởng tượng một nhóm người sống trong hang động ngầm dưới đất, lối vào hang mở ra ánh sáng. Họ bị xiềng xích từ nhỏ, không thể quay đầu, chỉ nhìn thẳng vào vách. Sau lưng họ là ngọn lửa, và giữa lửa với họ có một bức tường thấp. Người ta đi lại phía sau bức tường, mang theo những hình tượng. Những tù nhân, chỉ thấy bóng in trên vách trước mặt mình, và vì chưa từng thấy gì khác, họ tin đó chính là thực tại.”
Hình ảnh “Allegory of the Cave” của Plato trong tập The Republic là một ẩn dụ kinh điển: những chiếc bóng trên vách được coi như sự thật, còn sự thật thì bị che khuất. Plato cảnh báo rằng con người, một khi quen với bóng, sẽ khước từ ánh sáng. Bóng hình được lặp lại đủ nhiều, nghiễm nhiên thành chân lý.
Hai ngàn năm sau, chúng ta vẫn còn ngồi trong hang. Khác chăng những chiếc bóng nay không còn hắt từ ngọn lửa trong hang, mà từ màn ảnh truyền hình, từ mẩu tin bị cắt xén, từ khẩu hiệu bị bẻ cong, từ lời nói xoay nghĩa. Người ta không thấy sự thật, mà chỉ thấy những chiếc bóng giả hợp nhãn.
Xét sự kiện xảy ra trong tuần qua, ngay vào mùa khai giảng tại trường Công giáo Annunciation ở Minneapolis, một kẻ xả súng bắn loạn vào học sinh, giết chết hai em nhỏ, làm mười tám người khác bị thương. Sau thảm kịch, Jen Psaki — cựu phát ngôn viên Bạch Ốc, hiện dẫn chương trình trên MSNBC — đã phẫn nộ lên tiếng: “Cầu nguyện không chẳng đủ. Cầu nguyện không làm cha mẹ an lòng khi đưa con đến trường. Cầu nguyện cũng không thể mang những đứa trẻ này trở lại. Đã quá đủ với việc gửi ‘chia buồn và cầu nguyện’ rồi.“
Bà viết thẳng thắn, rõ ràng: cầu nguyện không chưa đủ, phải đi kèm với hành động. Ai cũng hiểu - trừ kẻ cố tình không hiểu. Karoline Leavitt, phát ngôn viên báo chí của Trump lập tức xuất hiện trước ống kính, kết tội Psaki “báng bổ sự cầu nguyện, xúc phạm hàng chục triệu người có đức tin.” Psaki không hề nói thế. Nhưng trong hang ổ chính trị, người ta chỉ cần một chút khói, một bóng mờ, thế là đủ tung hỏa mù.
Đây là một ví dụ điển hình: bẻ một chữ, dựng hình nộm, rồi ra sức đánh cho oai. “Cầu nguyên không là chưa đủ” biến thành “cầu nguyện là vô giá trị.” Chém đầu ‘người nộm’ rồi khoe chiến công đã bắt được kẻ thù.
Năm 2013, sau khi tòa xử George Zimmerman trắng án sau vụ bắn chết thiếu niên da đen Trayvon Martin ở Florida gây làn sóng phẫn nộ, Alicia Garza viết trên Facebook ba chữ Black lives matter ý hỏi rằng mạng sống của người da đen không nghĩa lý gì đối với chính quyền hay sao. Patrisse Cullors và Opal Tometi lan truyền biến câu này thành khẩu hiệu. Năm 2014, sau cái chết của Michael Brown và Eric Garner, hàng chục ngàn người xuống đường giương cao khẩu hiệu này. Cái chết nghẹt của George Floyd tại Minneapolis năm 2020 đẩy “Black Lives Matter” thành tiếng gọi toàn cầu.
Thông điệp gốc là “Mạng sống người da đen cũng đáng kể”. Chữ “cũng” không viết ra, nhưng ai cũng hiểu. Khi bị tách khỏi bối cảnh, kẻ ngụy biện đã cố ý đánh tráo “cũng đáng kể” thành “chỉ đáng kể”, biến câu nói thành lập luận phân biệt. Từ đó, họ kết tội khẩu hiệu này như thể chỉ quan tâm đến người da đen và coi nhẹ sinh mạng các sắc dân khác. Chỉ bằng lối bẻ cong chữ nghĩa như thế, một lời kêu oan đã bị biến thành một bản cáo trạng đầy ác ý.
Psaki không chống cầu nguyện. Garza không nói chỉ da đen mới đáng sống. Kinh Thánh không dạy săn đuổi kẻ yếu thế, nhưng trò chơi với bóng đã dựng lại câu chuyện để đánh vào tâm trí những kẻ nhẹ dạ. Thay vì bênh vực nạn nhân bị xuyên tạc, họ lại sẵn sàng “đánh hội đồng” cho bõ tức.
Hội Chợ Gương Vỡ
Khi các thủ thuật người nộm, đánh tráo nghĩa từ, và cắt rời văn mạch, ngữ cảnh trở thành thói quen chính trị, xã hội sẽ dần giống như một hội chợ gương vỡ. Người bước vào, nhìn quanh đâu cũng thấy bóng mình méo mó: lúc thì đầu dài, lúc thì thân vặn vẹo. Càng nhìn, càng không hiểu thật hư.
Hậu quả đầu tiên là đối thoại biến mất. Mỗi bên chỉ tranh cãi với hình nộm mình dựng lên, không còn ai nói chuyện với ai bằng ý thật lời thật. Tiếng nói mất điểm chung, người nghe và người nói đi song song như hai đoàn tàu chạy ngược chiều, ngày càng chia rẽ, phân cực.
Hậu quả kế tiếp là niềm tin suy tàn. Khi sự thật bị bẻ cong liên tục, người dân dần thôi không tin vào bất cứ điều gì. Họ nghe một câu, lập tức hỏi: “Có thật không, hay chỉ là một nửa?” Khi niềm tin lung lay, sự thật mất trọng lượng, mọi giá trị tốt đẹp xưa nay cũng tiêu theo mây khói.
Sau cùng là xã hội trượt vào hỗn loạn. Không vì thiếu thông tin, mà vì quá nhiều phiên bản bóng giả. Thay vì ánh sáng dẫn đường, người ta lần mò trong mê cung. Khi sự thật bị thay thế bằng ảo ảnh, nền dân chủ mất nền tảng sinh tồn, bởi dân chủ chỉ tồn tại nếu người dân còn có khả năng phân biệt đúng sai và giữ niềm tin vào tiếng nói của mình trong chính quyền. Niềm tin bị bóp nghẹt, dân chủ cũng tắt thở.
Giấy gói lửa
Chữ nghĩa có thể bị bẻ cong, bóng giả có thể được thổi phồng, cả xã hội có thể bị nhốt trong phòng gương méo mó. Nhưng sự thật, tự thân nó, như ngọn lửa bị gói trong giấy, vẫn âm ỉ cháy. Galileo, năm 1633 sau khi bị buộc rút lại quan điểm ‘Trái đất xoay quanh Mặt trời’, chỉ khẽ thì thầm: “E pur si muove” — Thế mà nó vẫn quay.
Ông nhắc chúng ta một điều - sự thật dẫu bị vùi lấp, bẻ cong, ném vào bóng tối, nó vẫn sáng, vẫn quay, bất chấp mọi mưu toan dập tắt.
Ngô Thì Nhậm, Binh Bộ Thượng Thư triều Tây Sơn từng đáp sứ nhà Thanh: “Chính khí chẳng bao giờ mất, chỉ tạm thời bị che khuất.”
Là những người Việt vì tự do bỏ nước ra đi mang trong mình dòng máu không khuất phục, chúng ta đã sống còn và vượt qua bao cơn sóng gió dập vùi, chẳng lẽ chỉ để mải mê sống với những chiếc bóng giả - mà quên đi bổn phận canh giữ ngọn lửa sự thật - để ánh sáng ấy còn tiếp tục soi đường cho con cháu mai sau.
Nina HB Lê
Tham khảo:
- Cựu Ước – sách Isaiah (Ê-sai) 6:8: "Then I heard the voice of the Lord saying, 'Whom shall I send? And who will go for us?' And I said, 'Here am I. Send me!'"
- Plato, The Republic VII, 514a–520a, dịch Allan Bloom (Basic Books, 1968).
- AP News, “Minneapolis mayor calls action beyond thoughts and prayers after school shooting,” 28/8/2025; The Guardian, cùng ngày.
- Alicia Garza, Facebook 2013; Keeanga-Yamahtta Taylor, From #BlackLivesMatter to Black Liberation (Haymarket, 2016); The New York Times, BBC News, tường thuật Ferguson (2014) và George Floyd (2020).
- Aristotle, Sophistical Refutations, dịch W.A. Pickard-Cambridge, in The Complete Works of Aristotle, ed. Jonathan Barnes (Princeton, 1984).
- Galileo Galilei (1564–1642), năm 1633 bị buộc rút lại quan điểm Trái đất quay quanh Mặt trời; câu “E pur si muove” – “Thế mà nó vẫn quay.”
- Ngô Thì Nhậm (1746–1803), hiệu Đạt Hiên, Binh Bộ Thượng Thư triều Tây Sơn; câu “chính khí chẳng bao giờ mất, chỉ tạm thời bị che khuất.”
Reader's Comment
9/5/202511:42:19
Trúc Việt
Guest
Hay quá! Thấm thía quá! Mỗi một người cần thuộc nằm lòng và truyền bá bài viết này!
