Trung Quốc và Lời nguyền thủy điện trên lưu vực sông Mekong
KS Phạm Phan Long
Viet Ecology Foundation
March 10, 2017
Ủy hội sông Mekong có 9 dự án thủy điện của Lào và 2 dự án của Cam Bốt đã được đề nghị xây trên dòng chính. Bốn nước thành viên Thái Lan, Lào, Việt Nam và Cam Bốt đã ký kết Hiệp Định 1995, theo đó các dự án này phải thông qua thủ tục thông báo, tham vấn và thỏa thuận (PNPCA). Diễn đàn khu vực UHSMK vừa họp tại Luang Prabang tháng 2, 2017, thảo luận về dự án Pak Beng, cũng như Xayaburi và Don Sahong nên UHSMK sẽ không có sự đồng thuận và 11 dự án lần lượt sẽ được thực hiện bất chấp thủ tục đã ký kết.
Bài tham luận này giải thích tại sao Lào có thể ngang nhiên tiến hành các dự án của họ như vậy. Tài lực và thế lực nào đã chống lưng giúp Lào gạt qua phản đối của Cam Bốt và Việt Nam; bất chấp khuyến cáo của các chuyên gia quốc tế về các tác động nặng nề cho môi sinh và kinh tế mà dân cư cả lưu vực sẽ phải gánh chịu.
Figure 1 Các dự án thủy điện trên Lancang Mekong (Stimson/VEFmodified)
- 1. Nhận định về Diễn đàn khu vực do UHSMK tổ chức về dự án thủy điện Pak Beng tại Luang Prabang ngày 22 tháng 2, 2017.
Diễn đàn này đã cho các quốc gia thành viên cơ hội thảo luận về các quan ngại với dự án Pak Beng theo thủ tục đàm phán PNPCA của Hiệp Định Mekong 1995. Đây là dự án thủy điện thứ ba trên đất Lào trong tổng số 11 dự án đã được đề nghị trong hạ vực Mekong. Đã có nhiều nghiên cứu đánh gía tác động khoa học của thủy điện, từ viện nghiên cứu của Úc, đại học của Hoa Kỳ và Thái Lan và của Đan Mạch, cùng cho rằng thủy điện sẽ có tác động tiêu cực xuyên biên giới nghiêm trọng, nhưng Lào đã không hoãn lại mà dùng các diễn đàn khu vực như một màn kịch tham vấn cho qua để Lào tiến hành thủy điện nhanh chóng hơn.
- 2. Các tác động tiêu cực đã diễn ra trên hạ du ra sao? Và những nghiên cứu chiến lược đà thẩm định những thiệt hại nghiêm trọng như thế nào?
Trong những năm qua lưu vực Tonle Sap và Đồng bằng sông Cửu Long đã chết vì khát, vì mặn và nông ngư dân ngày càng cơ cực họ vẫn cứ nghèo. Mekong đã mất 50% phù sa vì các đập ở Vân Nam Trung Quốc và theo các đánh giá khoa học, sẽ mất thêm 25% phù sa nữa từ các dự án thủy điện của Lào và Cam Bốt. Trước cái chết dần mòn của vựa lúa và tôm cá VN, Trung Quốc và Thái Lan sẽ được hưởng lợi nhiều nhất, trong khi Lào hưởng ít hơn và nghiễm nhiên thành con nợ dài lâu của Thái Lan và Trung Quốc; vì họ sẽ đầu tư vào đập và bán những thiết bị thủy điện và tổ máy “made in China” để Lào vận hành.
TS Lê Anh Tuấn nhận định: “Cùng với các con đập đang xây dựng, đập Pak Beng sẽ chặt đứt tính liên tục và kết nối của dòng chảy sông Mekong, và đẩy các quốc gia ở hạ nguồn đối mặt với những quan ngại thật sự về nguồn nước, nguồn phù sa, nguồn cá và các nguồn sống của nhiều hệ sinh thái khác. Bên cạnh một loạt công trình thuỷ điện ở phía Vân Nam của Trung Quốc, hoạt động xây đập của Lào sẽ gây bất ổn và hạn chế phát triển - hợp tác cho toàn khu vực Mekong.”
Năm 2010, UHSMK đã có nhận Bản Báo cáo cuối cùng Đánh giá Môi trường Chiến Lược về Thủy Điện Mekong do viện nghiên cứu International Centre for Environmental Management (ICEM) thực hiện với kết luận riêng về kinh tế rằng:
Những tổn thất mà các ngành thủy sản và nông nghiệp phải chịu do ảnh hưởng các đập dòng
chính sẽ tăng lớn hơn các lợi ích thực tế của các ngành này. Thủy sản và nông nghiệp, hai
ngành kinh tế quan trọng nhất trong hạ lưu Sông Mê-kông phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên, sẽ chịu thiệt hại 500 triệu USD/năm, bên cạnh các lợi ích từ nghề cá hồ chứa và tưới nước dự kiến đóng góp 30 triệu USD/năm. Một khi, các tác động về kinh tế đến nghề cá ven biển và châu thổ được hiểu cặn kẽ hơn, thì các ước số tổn thất có khả năng tăng đáng kể. Ngay cả khi có các biện pháp giảm thiểu (tác động) đối với các dự án thủy điện trong vùng, các dự án dòng chính hạ lưu Sông Mê-kông vẫn có khả năng làm tăng sự bất bình đẳng (phân phối lợi và thiệt) làm trầm trọng thêm đói nghèo ở các nước hạ lưu Sông Mêkông.
Các nghiên cứu sau đó của đại học Portland University HK (2011) và Mae Fah Luang TL (2015) và viện khoa học Đan Mạch DHI đều bổ túc thêm với kết luận tương tự.
- 3. Thủ tục PNPCA gồm những bước nào?
PNPCA là một thủ tục cam kết quốc tế, các nước thành viên MRC phải tuân thủ cho mọi dự án trên dòng chính và UHSMK có phận sự tổ chức các diễn đàn khu vực duyệt xét các dự án đó. Thủ tục PNPCA bắt đầu từ bước Thông báo trước (Prior Notification), Tham vấn trước (Prior Consultation) và phải đạt Thỏa thuận (Agreement) mới có phép thi hành. PNPCA có ghi rõ nguyên tắc: “Tham vấn trước không phải là quyền phủ quyết sử dụng nước hoặc là quyền đơn phương sử dụng nước của bất kỳ quốc gia ven sông nào mà không xét đến quyền của các quốc gia ven sông khác.”
- 4. Lào có các biện pháp giảm thiểu các tác động tiêu cực cho dự án nào không?
Dự án Xayaburi, theo thông tin Lào, họ báo có chi thêm $400 triệu USD làm thang cho di ngư trở về thượng nguồn và làm lộ trình cho phù sa chảy xuống. Cố vấn của Lào sẽ phải làm theo yêu cầu dự án của chủ nhân và biện hộ cho dự án. Họ phải tin tưởng và thiết kế, kỹ thuật và điều hành, cho rằng nước sẽ phải chảy vào lúc họ cho, trầm tích phải chuyển theo nơi họ phân bố, cá phải bơi theo luồng họ chỉ đạo, điện phải tải nơi họ cho đi, và tiền họ chia như bài toán lợi nhuận đã tính. Nhưng chưa có tiền lệ nào cho thấy những biện pháp đó có hiệu quả và không có ai phải chịu trách nhiệm và đền bù thiệt hại nếu thiết kế họ không thành công.
Chưa biết hiệu quả thiết kế dự án, theo ông Phạm Tuấn Phan, Giám đốc Văn phòng Thư ký UBSMK, Lào sẽ dùng Xayburi làm “mẫu mực” thiết kế các dự án kế tiếp Don Sahong và Pak Beng. Quyết tâm làm thủy điện của Lào đã hiện rất rõ với chiến lược thủy điện bất chấp hệ quả ra sao, đặt khu vực dưới sự đe dọa và liều lĩnh của Lào. Họ sẵn sàng thách thức lân bang khi sự đã rồi.
- 5. Việt Nam đã có hành động gì theo PNPCA can ngăn Lào trong UHSMK?
Trong quá trình tham vấn VN đã chính thức phản đối dự án Xayaburi và Don Sahong của Lào với Ủy Ban Liên Hợp (UBLH MRC Joint Committee) cấp thứ trưởng, khi không có đồng thuận như thế UBLH chuyển lên cho cấp bộ chính phủ Hội đồng (MRC Council) giải quyết và cả hai dự án đã bế tắc ở đó vì không có thỏa thuận. Theo PNPCA Việt Nam có thể dùng ngõ ngọai giao để tìm giải pháp với Lào, nhưng không thấy VN đã có hành động ngoại giao nào cả. Nếu ngọai giao không thành, Hiệp Định 1995 cho Việt Nam quyền khiếu kiện Lào qua tòa án hòa giải quốc tế, nhưng VN vẫn không thấy có hành động pháp lý này. Chính vì sự liệt kháng của VN như thế nên Lào tiếp tục khai thác triệt để cơ hội khi họ thấy còn có thể. Do đó dân VN cần đánh thức chính quyền VN dậy, để nhận trách nhiệm quyết liệt bảo vệ tài nguyên môi sinh và quyền lợi dân tộc.
- 6. Tại sao lưu vực Mekong lại nỗ lực phát triển thủy điện dù tai hại như thế?
Trước nhất cả là do Việt Nam đã thiếu nỗ lực tranh đấu cho quyền lợi dân tộc, bên cạnh là do Thái Lan dật dây và Trung Quốc tạo điều kiện tài chánh, kỹ thuật và chính trị tách Lào và Cam Bốt cô lập Việt Nam trong khu vực.
TRUNG QUỐC đã mù quáng với thủy điện, họ hủy diệt các kho tàng sinh thái thiên nhiên, đảo lộn nếp sống và kế sinh nhai của chính dân tộc Trung Quốc. Thế mà các quốc gia trong lưu vực Mekong nói chung đã sa vào lời nguyền thủy điện, một kỹ thuật đã lỗi thời trên thế giới lấy làm quy họach chiến lược phát triển năng lượng trên toàn khu vực.
Tâm lý gia Abraham Harold Maslow đã nhận xét dí dỏm: “nếu bạn là cái búa, cái gì nhìn cũng như cái đinh” (if all you have is a hammer, everything looks like a nail). Vì thủy điện là sở trường của Trung Quốc, họ đã lập ra một tập đoàn kỹ nghệ thủy điện đại quy mô với gía rẻ. Để tiếp tục nuôi tập đòan kinh tài này, họ buộc phải tìm thêm thị trường khắp thế giớI để xuất cảng kỹ thuật, thiết bị và đầu tư số thặng dư ngoại hối, gây ảnh hưởng và củng cố vị trí đại cường.
Figure 2 Đập Nộ Trác Độ Lancạng Vân Nam (IRN)
Kết luận:
Chính phủ Việt Nam hãy lắng nghe ThS Nguyễn Hữu Thiện nhận định sau đây và tranh đấu yêu cầu Lào ngưng tất cả dự án thủy điện tới khi nghiên cứu Council Study hòan tất và tuân thủ PNPCA đi đến đồng thuận.
1. Việc thiếu phù sa sẽ gây sạt lở nghiêm trọng bờ sông, bờ biển ĐBSCL, việc này sẽ không có biện pháp nào để thích ứng.
2. Việc thiếu phù sa ảnh hưởng đến năng suất nông nghiệp, ngay từ bây giờ Việt Nam cần ý thức rằng nguồn phù sa trong tương lai sẽ rất hạn chế và phân bón sẽ không thể thay thế phù sa.
Để duy trì an ninh lương thực trong nước về lâu dài, cần phải giảm canh tác lúa ba vụ một năm như hiện nay vì canh tác lúa ba vụ để xuất khẩu đã và đang làm cạn kiệt nguồn dinh dưỡng trong đất do phù sa bồi đắp trước đây.
3. Về nguồn nước, trong các năm bình thường, các đập này sẽ không ảnh hưởng nhiều đến lượng nước và thời gian nước về ĐBSCL, nhưng trong những năm đặc biệt khô hạn thì các đập này sẽ làm tình hình tồi tệ thêm rất nhiều vì các đập có tổng thời gian lưu nước hơn một tháng.
Lào chỉ tôn trọng Viêt Nam khi biết Việt Nam quyết tâm bảo vệ Đồng bằng sông Cửu Long và sẵn sàng mang Lào ra trước tòa hòa giải quốc tế.
Appendix 1. List of existing and proposed Lower Mekong hydropower
projects
M/T * Location Capacity (MW) Project Developer Status**
- Pak Beng M Lao PDR 885 Hong Kong MoU/FS
- Luang Prabang M Lao PDR 1,410 Vietnam MoU/FS
- Xayaburi M Lao PDR 1,285 Thailand Under construction
- Pak Lay M Lao PDR 1,320 China MoU/FS
- Sanakham M Lao PDR 660 Hong Kong MoU/FS
- Pak Chom M Lao PDR 1,080 Thailand ?
- Ban Khoum M Lao PDR 1,870 Thailand MoU/FS
- Lat Sua M Lao PDR 650 Thailand MoU/FS
- Don Sahong M Lao PDR 240 Malaysia Preliminary work?
- Stung Treng M Cambodia 980 MoU/FS
- Sambor M Cambodia 2,600 MoU
Gửi ý kiến của bạn
